Του Θεόδωρου Καρυώτη
Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο μοναδικός πολιτικός από την εποχή του Περικλή τον οποίον οι Έλληνες πάντα αποκαλούσαν μόνο με το μικρό του όνομα και αναμφίβολα τον θυμούνται για την εκπληκτική του ευφυΐα και τις τεράστιες ηγετικές πολιτικές του ικανότητες. Πολλοί από μας όμως, θα τον έχουμε πάντοτε στην καρδιά μας ως ένα μεγάλο πανεπιστημιακό δάσκαλο και ως τον μεγαλύτερο Έλληνα οικονομολόγο του 20 αιώνα.
Όταν οι δικτάτορες της Αθήνας άφηναν ελεύθερο τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου την παραμονή των Χριστουγέννων 1967 μετά από οκτώ μήνες στις φυλακές Αβέρωφ, αντί να τον εκτελέσουν όπως σχεδίαζαν, δεν κατάλαβαν ότι με αυτή την απόφασή τους θα άλλαζαν τον ρου της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας.
Διάσημοι Αμερικανοί συνάδελφοι του, αρκετοί από τους οποίους τιμημένοι με το βραβείο Νόμπελ στα οικονομικά, που εκτιμούσαν τον Ανδρέα ως έναν από τους σημαντικότερους οικονομολόγους της εποχής του, πίεσαν την τότε κυβέρνηση των ΗΠΑ να παρέμβει, ώστε να μην εκτελέσουν οι συνταγματάρχες τον συνάδελφό τους. Ιδιαίτερη προσπάθεια έκαναν τότε οι Καθηγητές Χέλλερ και Γκάλμπρεηθ. Συγκεκριμένα, ο Γκάλμπρεηθ ξύπνησε τον Πρόεδρο Τζόνσον, στον Λευκό Οίκο, στις τρεις το πρωί. Έτσι εκείνο το χειμωνιάτικο βράδυ ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έστειλε ένα μήνυμα στον Αμερικανό πρέσβη στην Αθήνα, διατάσσοντας τον «Tell these bastards to leave this son of bitch alone» (από σχετικό έγγραφο του Λευκού Οίκου).
Ο πρώτος σταθμός της εξορίας του Ανδρέα, μετά από μερικές μέρες στο Παρίσι, ήταν η Στοκχόλμη, όπου είχε πολλούς φίλους στο σοσιαλιστικό κόμμα της Σουηδίας. Μερικές εβδομάδες αργότερα, στις αρχές Μαρτίου 1968, δημιούργησε το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ), με κύριο στόχο την ανατροπή της χούντας.
Ο Ανδρέας από τις πρώτες ημέρες στην εξορία, έλαβε πολλές προσκλήσεις να διδάξει σε αμερικανικά πανεπιστήμια, που προσπάθησαν να τον δελεάσουν, προτείνοντάς του μια θέση καθηγητή οικονομικών επιστημών. Ο ίδιος είχε αντιληφθεί ότι ο αγώνας κατά της ξενοκίνητης χούντας θα ήταν μακρύς και επομένως θα έπρεπε να έχει κάποιο σταθερό εισόδημα για να συντηρήσει την οικογένειά του και δεν έκρυβε ότι ο ακαδημαϊκός χώρος ήταν όχι μόνο μια απασχόληση που του ταίριαζε, αλλά ήταν, όπως η πολιτική, η άλλη μεγάλη του αγάπη. Δεν ήθελε όμως να συνεχίσει τον αγώνα κατά της χούντας από την χώρα που υποστήριζε τους δικτάτορες. Έτσι, όταν το Πανεπιστήμιο Γιορκ του Τορόντο που πρόσφερε μια θέση καθηγητή στο τμήμα οικονομικών επιστημών, την αποδέχτηκε αμέσως, διότι γνώριζε ότι ο φιλόξενος και δημοκρατικός Καναδάς θα ήταν μια καλή βάση για το ΠΑΚ και την εκπαίδευση των παιδιών του.
Το 1968 δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ μία νέα οργάνωση με την ονομασία «Ένωση Ριζοσπαστικής Πολιτικής Οικονομίας» και ο Ανδρέας υπήρξε ένα από τα πιο σημαντικά της στελέχη. Αυτή είναι η περίοδος που ο Ανδρέας επιστρέφει στην ριζοσπαστική πολιτική οικονομία, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του. Βέβαια όταν έγινε Πρωθυπουργός της Ελλάδας, δεν κατάφερε να μετασχηματίσει την ελληνική κοινωνία στον βαθμό που ο ίδιος επιθυμούσε.
Ο Ανδρέας δεν διέθετε την ρητορική ικανότητα του πατέρα του ή του Ευάγγελου Βενιζέλου, αλλά πόσοι διαθέτουν αυτό το χάρισμα; Είχε όμως ένα μεγάλο προτέρημα, την δυνατότητα να μην επικοινωνεί με τον λαό ως διανοούμενος, αλλά με έναν απλό, καθαρό, δυνατό και λιτό λόγο, που συγκινούσε τα πλήθη. Το μεγάλο επιστημονικό και επικοινωνιακό ταλέντο του ήταν πολύ εμφανές σε συζητήσεις με πολύ μικρό ακροατήριο, τις οποίες και εγώ απήλαυσα στο Καναδά και στην Αθήνα. Βέβαια, θα ήθελα εδώ να επισημάνω ότι σε αυτές τις συζητήσεις συμφωνούσε, αρκετές φορές, με τις προτάσεις συνεργατών του, αλλά την επόμενη ημέρα μάθαιναν ότι έκανε ακριβώς το αντίθετο.
Ο Ανδρέας έφυγε νέος από την Ελλάδα και σπούδασε οικονομικές επιστήμες στο διάσημο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου υπήρξε φοιτητής ενός από τους διασημότερους οικονομολόγους της περιόδου εκείνης, τον Joseph Schumpeter. Όταν τελείωσε το διδακτορικό του πτυχίο το 1943, παρέμεινε και δίδαξε στο Χάρβαρντ μέχρι το 1947. Κατόπιν έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα και το 1955 κατέληξε στο Πανεπιστήμιο Berkeley στην Καλιφόρνια, όπου διετέλεσε και Κοσμήτωρ του Οικονομικού Τμήματος. Κατά την διάρκεια της θητείας του στο Berkeley έγραψε τα πιο σημαντικά βιβλία του με κορυφαίο αυτό που έφερε τον τίτλο «Τα Οικονομικά σαν Επιστήμη», βιβλίο που αφιέρωσε στους γονείς του Γεώργιο και Σοφία.
Τα χρόνια της χούντας παρόλο που ήταν ο ηγέτης του αντιστασιακού αγώνα στο εξωτερικό, δεν παραμέλησε ποτέ τα καθηγητικά του καθήκοντα. Στο Τορόντο συντελέστηκε επίσης η αλλαγή του από ορθόδοξο σε ριζοσπάστη οικονομολόγο, που τον ακολούθησε την υπόλοιπη ζωή του. Η αλλαγή αυτή έγινε παγκοσμίως γνωστή με την συγγραφή του επιστημονικού του έργου «Πατερναλιστικός Καπιταλισμός». Το βιβλίο αυτό υπήρξε εγχειρίδιο αναφοράς την περίοδο εκείνη και χιλιάδες φοιτητές σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου το χρησιμοποίησαν ως σύγγραμμα στις οικονομικές σπουδές τους. Ο Ανδρέας ξεκάθαρα υποστηρίζει στο βιβλίο αυτό ότι ο καπιταλισμός δεν είναι σε θέση να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονται με τα πιο κρίσιμα θέματα της πολιτικής οικονομίας, δηλαδή την κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου. Αναφέρει χαρακτηριστικά σε ένα σημείο του βιβλίου του:
“Οι οικονομολόγοι, περιγράφοντας την οικονομία της αγοράς, υποθέτουν γενικά, άμεσα ή έμμεσα, ότι υπάρχουν κοινωνικοί θεσμοί που είναι απόλυτα ταυτισμένοι με τον καπιταλισμό της αγοράς. Είναι ξεκάθαρο ότι μια ριζοσπαστική πολιτική ανακατανομής θα έρθει σε κάθετη σύγκρουση με τις βασικές αρχές της καπιταλιστικής αγοράς. Επομένως, είναι ολοφάνερο ότι ο καπιταλισμός της αγοράς δεν είναι σε θέση να προσαρμοστεί σε όλα τα είδη κατανομής του πλούτου. Η σιγή των οικονομολόγων σε τέτοια θέματα, καθώς και ο ισχυρισμός της ουδετερότητας σε σχέση με τα «ηθικά» προβλήματα, αποτελεί χτυπητό παράδειγμα ιδεολογικής προκατάληψης.»
Επίσης, αξίζει τον κόπο να προστεθεί εδώ ένα απόσπασμα της ομιλίας που έκανε στο Πανεπιστήμιο Coibra της Πορτογαλίας το 1994, με τίτλο «What does socialism mean today», που είναι τόσο επίκαιρη στις ημέρες μας:
Το ίδιο το γεγονός ότι έχω επιλέξει ως θέμα της παρουσίασής μου “Τι σημαίνει σήμερα ο σοσιαλισμός;”, αντικατοπτρίζει την πεποίθησή μου – μια πεποίθηση που μοιράζεται ευρέως από πολλούς, αν όχι από όλους τους σοσιαλιστές – ότι είμαστε για άλλη μια φορά σε αναζήτηση της ταυτότητάς μας. Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη. Η ξαφνική και πλήρης κατάρρευση αυτού που έχει αποκαλεστεί πραγματικά υπαρκτός σοσιαλισμός”, θέτει τέρμα σε όλες τις αυταπάτες σχετικά με τη βιωσιμότητα αυτού του τύπου συστήματος. Αλλά έθεσε επίσης τέλος στην απροσδόκητη ελπίδα ότι η κατάρρευση του συστήματος θα μπορούσε βαθμιαία και μέσω της μεταρρύθμισης να επιφέρει έναν κοινωνικό μετασχηματισμό που θα μπορούσε να ονομαστεί “σοσιαλιστικός”. Νομίζω ότι η αλήθεια είναι ότι το σοβιετικό πρότυπο είναι νεκρό και ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η σημερινή πολιτική ηγεσία των εν λόγω χωρών επέλεξε να ταξιδέψει στον δρόμο που οδηγεί στον καπιταλισμό».
Και παρακάτω, ασχολείται με ένα σημαντικό θέμα που απασχολεί την σκέψη του, αυτό της κατανομής του εισοδήματος και του πλούτου.
«Οι οικονομολόγοι αναγνωρίζουν αυτές τις αποτυχίες του καπιταλισμού μιλώντας για την αποτυχία της αγοράς. Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση της απόδοσης της αγοράς είναι δύο: αποδοτικότητα και ισότητα στην κατανομή του εισοδήματος. Η αποδοτικότητα σημαίνει ότι η επίτευξη οποιουδήποτε στόχου πρέπει να γίνεται με το ελάχιστο κόστος. Η ισότητα πρέπει να κρίνεται με βάση τις αξίες μιας δεδομένης κοινωνίας. Μπορεί επίσης να υποστηριχθεί ως στόχος που πρέπει να επιδιώξει ένα πολιτικό κόμμα, μια κυβέρνηση και ούτω καθεξής. Αναγνωρίζεται επίσης ότι εάν η αγορά μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς παρέμβαση, η κατανομή του εισοδήματος θα καθίστατο δραματικά άδικη σχεδόν υπό οποιαδήποτε πρότυπα. Για τους σοσιαλιστές μια δίκαιη κατανομή του εισοδήματος αποτελεί σημαντική δέσμευση».
Αλλά δυστυχώς υπάρχουν, ακόμα και σήμερα, συμπατριώτες μου που ισχυρίζονται ότι ο Ανδρέας δεν ήταν οικονομολόγος!
Ο Ανδρέας ήταν ένα φαινόμενο που δεν εμφανίζεται περισσότερο από μία φορά σε κάθε γενιά. Το παγκόσμιο όραμά του ξεπέρασε τη μικρή του χώρα. Αν και η πολιτική δραστηριότητα δεν είναι ασυνήθιστη μεταξύ οικονομολόγων, ο ριζοσπαστισμός του Ανδρέα, μαζί με την άρνησή του να διαχωρίσει την πολιτική του από τα οικονομικά, τον ξεχωρίζει ιδιαίτερα από την πλειοψηφία των πιο συμβατικών συναδέλφων του.
Το παράδοξο στην ιστορία είναι ότι σπουδαιότερος Έλληνας οικονομολόγος, που υπήρξε και ο πρώτος οικονομολόγος Πρωθυπουργός στον κόσμο, δεν ανέλαβε, από την αρχή της εξουσίας του μέχρι το τέλος της ζωής του, την διαχείριση των οικονομικών θεμάτων. Το γεγονός αυτό, μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά στην ουσία δεν είναι, διότι ο Ανδρέας ως ευφυής πολιτικός γνώριζε ότι η πολιτική του φθορά θα ήταν πολύ μεγάλη, εάν αναλάμβανε ο ίδιος τη διαχείριση της οικονομικής πολιτικής. Ωστόσο, τίποτα δεν γινόταν χωρίς την δική του έγκριση, έστω και από το παρασκήνιο.
Πάντως είναι τυχερός που δεν ζει σήμερα για να δει πόσο έπεσε έξω όταν είχε πει «Το ΠΑΣΟΚ ούτε κληρονομείται, ούτε τεμαχίζεται.»
Κάποτε ο διάσημος καθηγητής του Ανδρέα στο Χάρβαρντ, ο Joseph Schumpeter, όταν ήταν νέος στη Βιέννη, κόμπαζε ότι ήθελε να γίνει «ο μεγαλύτερος εραστής της Βιέννης, ο μεγαλύτερος ιππέας της Αυστρίας και ο μεγαλύτερος οικονομολόγος του κόσμου». Σίγουρα, ο φοιτητής του που είχε παρόμοιες φιλοδοξίες, δεν έγινε ποτέ μεγάλος ιππέας. Κάποιοι όμως προσπαθούν τώρα, 23 χρόνια μετά τον θάνατό του, χωρίς αιδώ να αμαυρώσουν τη μνήμη του αναμασώντας την τσίχλα, ότι ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ είναι ο κύριος υπεύθυνος για την οικονομική κρίση της πατρίδας μας αποκαλώντας τον καταστροφέα της Ελλάδας. Ας μη μας διαφεύγει όμως ότι παρόμοιο μίσος έτρεφε μερίδα του ελληνικού λαού και για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά η Ιστορία τον δικαίωσε κατατάσσοντας τον στους μεγάλους ηγέτες του 20ου αιώνα.
Τα βιβλία του Ανδρέου Παπανδρέου στην Οικονομική Επιστήμη
*Competition and Its Regulation (with J. T. Wheeler), New York: Prentice Hall, 1954.
*A Test of a Stochastic Theory of Choice, University of California, Publications in Economics, Vol. 16, No. 1, University of California, 1957.
*Economics as a Science, Chicago: J.B. Lippincott, 1958.
*A Strategy for Greek Economic Development, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1962.
*Planning, Resource Allocation for Economic Development, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1962.
*Fundamentals of Model Construction in Macroeconomics, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1962.
*Introduction to Macroeconomic Models, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1965.
*Economic Development, Balance of Payments and Industrialization Policy, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1965.
*A New Economic Policy for Greece, Athens: Center for Economic Research (KEPE), 1965.
*The Political Element in Economic Development, Stockholm: Almqvist & Wicksell, 1972.
*Paternalistic Capitalism, Minnesota: University of Minnesota Press, 1972.
*Economic Development-Rhetoric and Reality, Vancouver: The University of British Columbia, 1973.
*Project Selection for National Plans, Volume 1: National Planning and Socioeconomic Priorities (with U. Zohar), New York: Praeger Publishers, 1974.
*The Impact Approach in Project Selection, Volume 2: National Planning and Socioeconomic Priorities (with U. Zohar), New York: Praeger Publishers, 1974.
