Του Γιώργου Δημητρακόπουλου

Η προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία, η συνεχιζόμενη κρίση στην Μέση Ανατολή και η αξιοποίηση των πετρελαϊκών κοιτασμάτων στην περιοχή της Κασπίας Θάλασσας,  έφεραν για μία ακόμη φορά στο επίκεντρο του Διεθνούς ενδιαφέροντος την γεωπολιτική σημασία των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων. Με συνολικό μήκος 33 χιλιομέτρων και πλάτος μόλις 1 χιλιόμετρο στο στενότερο σημείο τους, τα Στενά του Βοσπόρου χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία , όπως επίσης και το Ευρωπαϊκό από το Ασιατικό τμήμα της Κωνσταντινούπολης.  Παράλληλα αποτελούν το μοναδικό σημείο συνδέσμου ανάμεσα στη Μαύρη Θάλασσα και την Μεσόγειο , ενώ λόγω των γεωγραφικών χαρακτηριστικών τους θεωρούνται ένα από τα δυσκολότερα θαλάσσια περάσματα για την ναυσιπλοΐα ιδιαίτερα όσον αφορά στα μεγαλύτερα πλοία ( π.χ  δεξαμενόπλοια και όχι μόνο).

Η αναγνώριση βέβαια της γεωπολιτικής σημασίας των Στενών του Βοσπόρου  ξεκινά από την αρχαία εποχή  αφού πέρα από το όνομα « Ελλήσποντος »  αναφορές για τη σημασία των Στενών υπάρχουν και σε σχέση με τον Τρωικό Πόλεμο.   Η γεωγραφική τοποθεσία της Τροίας ήταν πολύ κοντά στην είσοδο των Στενών.  Έτσι ήταν σε θέση να ελέγχει την ναυσιπλοΐα από  και προς εκείνη την σημαντική θαλάσσια οδό. Εκ των υστέρων, έχει υποστηριχθεί ότι αυτή  η στρατηγικής σημασίας  γεωγραφική θέση της Τροίας ήταν η κύρια αιτία Τρωικού πολέμου      και η αρπαγή της ωραίας Ελένης από τον Πάρη ήταν  μόνον η αφορμή.

Ο Ηρόδοτος αναφερόμενος στην εκστρατεία του τότε βασιλιά της Περσίας Ξέρξη εναντίον των Ελλήνων , παραθέτει την απόφαση του , το 482 π.Χ  για την κατασκευή δύο πλωτών γεφυρών για την γρήγορη διέλευση των στρατευμάτων του από την Ασία  στην Ελλάδα. Εκατό και πλέον χρόνια αργότερα , το 334 π.Χ , ο Μέγας Αλέξανδρος θα διαβεί τα Στενά ξεκινώντας την εκστρατεία του εναντίον των Περσών.

Στη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας  ο έλεγχος των Στενών ήταν σημαντική προϋπόθεση για την καλύτερη άμυνα της Κωνσταντινούπολης. Είναι ενδεικτική μία μαρμάρινη επιγραφή  που βρίσκεται πλέον στο μουσείο της Κωνσταντινούπολης  στην οποία έχει αποτυπωθεί διαταγή του τότε Αυτοκράτορα Αναστασίου του Πρώτου( 491-518 μ.Χ) με σκοπό τον καθορισμό, από το Τελωνείο των Δαρδανελλίων, των τελών διέλευσης, που προβλέπει ότι όποιος τολμήσει να παραβιάσει τους κανονισμούς δεν θα θεωρείται πλέον φίλος και θα τιμωρείται.

Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης  η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα αποκτήσει τον έλεγχο των Στενών . Όμως τον 19^ο αιώνα ο έλεγχος αυτός γίνεται στρατηγικός στόχος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Πρώτη ενδιαφέρουσα  ημερομηνία το 1807, όταν η Ρωσία στη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων , με την υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας αποκλείει τα Στενά. Δεύτερη σημαντική ημερομηνία το 1853 όταν οι στόλοι της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας διήλθαν τα Στενά προκειμένου να συμμετάσχουν ως σύμμαχοι αυτή τη φορά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας  στον Πόλεμο της Κριμαίας.

Στον 20^ο αιώνα  σημαντικές ημερομηνίες για την ιστορία των Στενών  ήταν: Το 1915 όταν οι συμμαχικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στην Καλλίπολη  χερσόνησο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,  με στόχο να θέσουν υπό έλεγχο τα  Στενά των Δαρδανελλίων ( συνέχεια των Στενών του Βοσπόρου) και να φθάσουν ως την Κωνσταντινούπολη , την πρωτεύουσα τότε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.  Όπως είναι γνωστό η εκστρατεία στην Καλλίπολη απέβη μοιραία για τις συμμαχικές δυνάμεις, κατέδειξε όμως την στρατηγική σημασία των Στενών στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1920 με την Συνθήκη των Σεβρών που προέβλεπε την αποστρατικοποίηση των Στενών και τον έλεγχο τους από Διεθνή Επιτροπή.  Ο νέος  ηγέτης των Τούρκων Κεμάλ Ατατούρκ θα απορρίψει την Συνθήκη των Σεβρών με αποτέλεσμα αυτή να μην ισχύσει. Το 1923 με την Συνθήκη της Λωζάννης που επανέφερε ως ένα βαθμό  τον τουρκικό έλεγχο των Στενών περιλαμβάνοντας όμως διατάξεις για την ελεύθερη διέλευση των ξένων πλοίων , και το 1936 με την Σύμβαση του  Montreux, οι διατάξεις της οποίας αυξάνουν στην ουσία την εξουσία της Τουρκίας για τον έλεγχο των Στενών.

Παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δεν υπέγραψαν τη Σύμβαση αυτή , πάντα εκδήλωναν το ενδιαφέρον τους για τα Στενά του Βοσπόρου. Έτσι το 1946 όταν η Σοβιετική Ένωση ζήτησε εγγράφως από την Τουρκία μια νέα ρύθμιση στην ουσία επανεξέταση και αλλαγές  στη Σύμβαση του Montreux σχετικά με  το καθεστώς των Στενών. Εκείνη υπό την πίεση των ΗΠΑ απέρριψε την πρόταση.  Αρκετά χρόνια αργότερα το 1976 και το 1979 όταν η Τουρκία επέτρεψε την διέλευση των σοβιετικών αεροπλανοφόρων τύπου Kiev, κατά παράβαση της Σύμβασης , οι ΗΠΑ και άλλοι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ εξέφρασαν τις αντιρρήσεις τους χωρίς όμως αποτέλεσμα, αφού ειδικοί  είχαν τότε υποστηρίξει ότι η Σύμβαση  είχε υποστεί de facto τροποποιήσεις σύμφωνα με τις οποίες η διέλευση τέτοιου τύπου  πλοίων  δεν μπορούσε να εμποδιστεί.

Η κατάρρευση  της Σοβιετικής Ένωσης και η ανάδειξη της αναγεννηθείσας Ρωσίας σε  νέα σημαντική διεθνή Δύναμη,  με στρατηγικά συμφέροντα που περιλαμβάνουν και την απρόσκοπτη διέλευση ρωσικών πολεμικών πλοίων από τα Στενά , και η αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου στην περιοχή της Κασπίας Θάλασσας  ένα μεγάλο μέρος του οποίου φθάνει στις αγορές της Μεσογείου μέσω των Στενών ( σύμφωνα με στοιχεία  2,9 εκατομμύρια βαρέλια  με πετρέλαιο προερχόμενο από την Ρωσία, το Azerbaijanκαι το  Kazakhstan διέρχονται καθημερινά από τα Στενά) καταδεικνύουν την μεγάλη στρατηγική σημασία των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων στον 21^ο αιώνα.

*Ο Γιώργος Δημητρακόπουλος είναι διεθνολόγος, ανήκει στην παλαιότερη εκδοτική οικογένεια που δραστηριοποιείται στον περιφερειακό τύπο.’Εχει διατελέσει σύμβουλος του πρωθυπουργού(1983-1986) σύμβουλος στο υπουργείο εξωτερικών(1986-1989) διευθυντής της εφημερίδας Ελευθερία (1990-1994) ευρωβουλευτής και αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ( 1994-2009) σύμβουλος έκδοσης και αρθρογράφος της Ελευθεροτυπίας.